Wie was de echte mens achter de geïdealiseerde vader?

Zoals ik in het begin van de tocht al opmerkte zijn botsingen erg interessant als je jezelf beter wilt leren kennen. De verhalen hebben dat wel bevestigd. In mijn verhalen tot nu toe nam moeder de belangrijkste plaats in, ook al meende ik als ik met een verhaal begon dat het over vader zou gaan. Ik heb me er over verbaasd dat ik mij niet veel persoonlijks over mijn vader herinner. Misschien omdat we geen echte botsingen hadden. Toen hij was gestorven ben ik achtergebleven met een vraag. Door het geïdealiseerde beeld dat ik van hem had was het een onduidelijke vraag waar ik mij ook maar gedeeltelijk bewust van was. Deze keer wil ik hem centraal stellen in nog een poging het beeld dat ik van hem heb te belichten. Mogelijk komt nu meer van de echte man in beeld.
 

Een man van principes

'Zeker, vader was een erg positief en enthousiast mens met een levendig gevoel voor humor en een onafhankelijke, kritische geest. Hij had vrienden van allerlei rangen en standen en omdat hij op diverse terreinen actief was genoot hij veel aanzien. Hij kon zich erg boos maken als iemand onrecht werd aangedaan want hij had een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Maar tegen het eind van zijn leven leek hij erg ontgoocheld en teleurgesteld door onrechtvaardigheid die hij ervoer.

In de loop van 1944 had vader twee operaties ondergaan en was met open TBC uit het ziekenhuis naar huis gekomen. De maanden voor en rond de bevrijding van Breda in oktober van dat jaar was hij zwak en kwetsbaar maar daarna knapte hij weer op. Het begon met korte wandelingen en geleidelijk leek hij weer vertrouwen in de toekomst te krijgen. Kort na de bevrijding in oktober 1944 van het zuiden van Nederland zocht het Amerikaanse bedrijf Coca Cola contact met limonadefabrikanten in het pas bevrijde gebied. Zij waren van plan een grote bottelarij te bouwen in Midden Brabant waar de cola in licentie zou worden geproduceerd en zij zochten een bedrijfsleider. Vader werd net als andere collega's uitgenodigd voor een gesprek en was blijkbaar een serieus gegadigde. Hij won informatie in en zo werd het duidelijk dat het recept waarmee moest worden gewerkt geheim was en zou blijven. Hij zou iets moeten produceren waarvan hij de kwaliteit niet zou kennen. Moeder vertelde later dat zij in die tijd cola had geproefd maar het niet lekker vond. Het moederbedrijf zou het basismengsel aanleveren en in het Nederlandse bedrijf zou dat worden gemengd met water en koolzuur, worden gebotteld en verhandeld. Hij zou financiële zekerheid krijgen voor zijn gezin maar zijn zelfstandigheid verliezen. Vader en moeder overlegden of zij dit wilden en om principiële redenen zeiden ze nee: ze zouden niet kunnen werken met een product waarvan zij de kwaliteit niet kenden. De zekerheid die daar tegenover stond kon hun blijkbaar niet verleiden.

Ongeveer in diezelfde tijd, in de tijd na de bevrijding toen zijn gezondheid vooruit leek te gaan, vond een belangrijke gebeurtenis plaats.
Vader was naar een vergadering geweest van de Bond van bier- en mineraalwaterhandelaren. Hij was teleurgesteld, boos en bezorgd toen hij thuiskwam en in de grote stoel bij het raam ging zitten. Ik was erbij toen hij moeder verslag deed van de gebeurtenissen tijdens de vergadering en haar vertelde dat de kiesprocedure zodanig in het voordeel van de weinige grote bedrijven werkte dat hun wil altijd doorslaggevend zou zijn. De strikte normen voor vruchtenlimonade en limonade gazeuse die waren vastgelegd gingen, naar zijn mening, in tegen de belangen en uitdrukkelijke wensen van de vele overwegend kleine fabrieken. In de toekomst zou een limonadefabrikant niet langer met een product van betere kwaliteit kunnen concurreren, zoals hijzelf dat gewend was.
Als ik stukje bij beetje probeer te reconstrueren wat er is gebeurd in die tijd stuit ik op de moeilijkheid dat ik niet weet of de vergadering van de bond al had plaatsgevonden voor hij, gesteund door moeder, het besluit nam om niet door te gaan met de besprekingen met Coca Cola. Van geen van beide gebeurtenissen heb ik de exacte datum kunnen achterhalen. Of dit feit nu voor of na de cola-besprekingen plaats vond (ik vermoed wel dat het erna was), vader was zich er kennelijk van bewust dat dit de nekslag betekende voor de limonadefabriek. Later, in het 'Jam- en limonadebesluit 1948', zijn de normen voorschrift geworden. De recepten van onze limonades zijn nooit aangepast en kort na het van kracht worden van het besluit moest moeder stoppen met de fabricage van limonade gazeuse op basis van vruchtensappen en -vezels. Limonades werden frisdranken met 'sappige' namen die beter pasten bij de nieuwe vorm van reklame maken en handel drijven die na de oorlog met de komst van de bevrijders in zwang kwam.

Vader wist dat hij niet bij machte was om nog voor zijn gezin te zorgen. Geleidelijk aan verergerde zijn ziekte. Hij raakte daardoor nagenoeg afgesloten van zijn vele vrienden van bridge-, biljart- en kegelclub, van de kontakten die bij zijn bestuurs- en maatschappelijke functies hoorden en van de relaties met klanten. Buiten moeder, zuster Barbara en dokter Houben was hij ook letterlijk zonder fysieke kontakten door de TBC waarvan hij toen wist dat hij er langzaam aan zou sterven. Hij wist dat hij alles zou moeten opgeven en zijn gezin achterlaten in een onzekere situatie.
Ik heb hem na die ene keer toen hij terugkwam van die vergadering nooit meer teleurgesteld, boos of bezorgd meegemaakt. Hij aanvaardde blijkbaar zijn machteloosheid en kon op 4 november 1946 vredig sterven.
Zijn functie was vervuld; zijn taak volbracht.'
 

Bespreking van het verhaal

Oprispingen als eerste pogingen om mezelf te besturen?

'Ergens in de eerste weken van mijn leerjaren in de bibliotheek werd mij gevraagd om bij Mevrouw X (de vrouw van de voorzitter van het bibliotheekbestuur) de boeken op te halen. "Wil jij bij haar langs gaan? Voor jou is het toch niet ver om, wel?" Ik ben er heen geweest maar daarna ben ik naar de directrice gegaan. Ik heb gezegd dat ik het niet meer wilde doen en waarom ik dat niet wilde. Tot mijn verbazing reageerde zij positief op mijn standpunt hoewel ik me nogal gespannen had geuit. Het is mij nooit meer gevraagd.
Het was gebruikelijk dat een van de leerlingen deze dienst verrichtte. Het was een voorrecht dat de vrouw van de voorzitter had. Het was 1953, er waren veranderingen in het nederlandse bibliotheekwezen aangekondigd en in Breda leek de tijd daar rijp voor te zijn. Het volledig mannelijke bestuur was op dat moment nog in meerdere opzichten erg paternalistisch. Bij bestuursvergaderingen zorgde de directrice voor koffie, wijn en versnaperingen en werd alleen binnengeroepen op momenten dat het bestuur nadere informatie nodig had. Kort na het boodschappen-incident kon de bestuurskamer voor bibliotheekwerk worden gebruikt, de directrice was gedurende de gehele duur van bestuursvergaderingen erbij aanwezig en midden 1956 werd het bibliotheekgebouw uitgebreid, o.a. met een jeugdafdeling. Mij werd gevraagd of ik de opleiding tot jeugdbibliothecaris zou willen volgen. Dat heb ik gedaan.
Ik heb veel respect voor de manier waarop de directrice [ noot ] het domino-effect heeft gehanteerd.

Is dit dan een principiële houding? Ik voel er een vleug van vader's principe van gelijkwaardigheid van mensen in. Het is zeker niet slecht voor een beginneling en het voelt nog steeds goed.
Maar hoe is het met mijn overtuigingen gesteld? Heb ik andere, echt eigen waarden? Hoe is het gesteld met de 'vader' in mij, met degene die mijn leven stuurt?

Er is een punt waarop ik altijd instinctief heb geprobeerd echt principieel en consequent te handelen. Maar het lukt mij vaak niet om me aan dat plan te houden. Als ik mijzelf betrap op uitspraken als "Dat is een goed portret" of "Het is mooi weer", dan corrigeer ik dat met een aanvullend "... tenminste, dat vind ik". Ik heb mij afgevraagd waarom ik, hoewel er geen algemene maat voor kwaliteit of schoonheid bestaat, toch hardnekkig dat soort vergissing blijf maken en even hardnekkig blijf corrigeren. Ik vermoed dat het een algemeen gebruik is waarmee ik de uitspraak "Ik vind het een goed portret", of "Ik vind het mooi weer" vermijd. Maar waarom vermijd ik, en de meeste mensen om mij heen, dit soort uitspraken? Ik denk dat het komt omdat het niet "hoort" om je persoonlijke mening te geven: "Daar heb je haar weer met haar opvatting". Natuurlijk bedoel je het wel subjectief maar verberg je het achter een meer verhullende, quasi objectieve en afstandelijke vorm alsof je je subjective mening moet verdedigen terwijl het omgekeerde eerder van toepassing is. Ik ben hier al sinds mijn jeugd alert op maar nog steeds, zelfs nu ik weet dat subjectiviteit onvermijdelijk en essentieel is en ik mij er zeker niet voor hoef te schamen, betrap ik mezelf regelmatig. Ik vind "ik vind ..." en "mijn perceptie van ..." nog steeds geforceerd klinken, maar die vormen ervaar ik zeker als meer open en minder betweterig of drammerig. Naar aanleiding hiervan heb ik me wat nader georiënteerd in de gedachtewereld waarin ik opgroeide en over het gebruik van is- en zijn- zinsconstructies [ noot ].

Een ander woord waarmee ik zorgvuldig probeer om te gaan is "moeten". Als anderen het tegenover mij gebruiken dan reageer ik er fel negatief op. Het herinnert mij aan moeder's houding en dwingende uitspraken toen ik klein was.
Toen ik voor de derde keer wilde stoppen met roken merkte ik dat het niet werkte als ik het als het ware van mezelf afdwong met een houding van "en nu moet je stoppen". Ik ben toen in overleg gegaan met mezelf en heb onderzocht wat me tegenhield, of sterker nog, wat me verleidde om te roken [ noot ]. Het principe om in overleg te gaan bevalt sindsdien uitstekend; overleggen met mezelf versterkt mijn zelfrespect, over mijn succes bij overleg met anderen ben ik nog niet zo tevreden.'
 

Bespreking van mijn eigen ervaringen

De toelichtende teksten zijn om redenen van overzichtelijkheid op aparte pagina's geplaatst. Via een klik op de betreffende figuur zijn ze toegankelijk.
 

Wat doe ik hier nu mee? Werken met luchtbellen en vruchtensap

Ik ben mij duidelijk bewust van mijn vooringenomenheid ten opzichte van het drinken van cola. Ik heb nooit de smaak van cola getest. Toen ik eens een vastgeroest deurslot gangbaar wilde maken heb ik een flesje gekocht en vastgesteld dat het daar prima geschikt voor is. Een scheut cola een poosje laten inwerken does the trick. Na die test leek het mij niet verstandig om mijn maag eraan bloot te stellen. Een andere reden waarom ik nooit aan cola drinken ben begonnen was waarschijnlijk dat ik altijd heb geprobeerd onafhankelijk te blijven t.o.v. modes en suggesties zoals 'iedereen doet het dus waarom jij niet?'. Waarom zou ik? Deze keuze lijkt in mijn leven relatief onbelangrijk te zijn, voornamelijk als signaal te dienen. Ik denk dat het niet drinken van cola vooral een monument(je) is voor vader's principiële besluit, dat het mijn trouw aan en solidariteit met mijn ouders uitdrukt en tegelijk lijkt op een poging mijn eigen weg te gaan, onafhankelijk van de stroom.
Achteraf realiseer ik mij dat zaken zoals het gebruik van "is" en "moeten" maar enkele van de vele consequenties zijn van het basisprincipe dat voor mij de kern van de zaak is.
Onder mijn weigering om de boeken te bezorgen lag zeker wel een belangrijk principe.

Toch, ruim dertig jaar daarna was bij mij een gevoel van vervreemding en van leegte ontstaan met een crisis als gevolg. Het bleek, achteraf gezien, nodig om de principes waar ik naar wilde handelen en mijn falen daarin te onderzoeken. Ofwel ontbrak mijn basisstandpunt, ofwel had het zich niet in alle uithoeken van mijn wezen verspreid om het in het dagelijks leven toe te kunnen passen. Het is mij nu duidelijk geworden dat het basisstandpunt wel aanwezig was, maar dat ik zowel over de consequenties daarvan als over mijn mij hinderende kwetsbaarheden nog veel had te leren.
Ik zie principes nu als idealen die ik heb getoetst en wil realiseren, waaruit ik consequenties trek, die ik vervolgens omzet in grenzen en keuzes. Ik ben tot de ontdekking gekomen dat ik in mijn denken en handelen, de relatie met mezelf en de reactie op mijn omgeving, wil uitgaan van het basisprincipe dat al het bestaande een unieke functie heeft, dat al het bestaande bijgevolg gelijke waarde en dus gelijke rechten heeft, dat ik als mens niet meer of minder respect verdien dan het theekopje dat ik gebruik. Achteraf gezien komt dit mij heel vertrouwd voor (ook al stond het, wrang genoeg, niet in de catechismus).

De reconstructie van gebeurtenissen van lang geleden heeft mij een realistischer beeld van de mens achter de geïdealiseerde vader gegeven. Doordat ik genoodzaakt was om mijzelf ernstig af te vragen hoe ik in de wereld sta, heb ik ook een realistischer beeld van mezelf gekregen en een beter inzicht in de ontwikkeling van mijn huidige wereldbeeld en standpunt. Ik heb mezelf verrast.